door Herman Broers
uit: Historisch Tijdschrift HV ‘Jan van Arkel’, nr. 46/3, oktober 2021
Nog even geduld, maar het komt er toch van: de Kamper kadekraan – gesloopt in 1969 – keert terug. Ruim elf jaar ijvert een stichting nu voor het plaatsen van een replica en dat lijkt te lukken. De kadekraan is een symbool van zeshonderd jaar maritieme bedrijvigheid op en langs de langste rivierkade van Nederland. Het gietijzeren gevaarte van negen meter hoog – de laatste versie van de kadekraan – toont de veranderingen in het aangezicht van Kampen door de industrialisatie in het tweede deel van de negentiende eeuw. Achter het ontwerp van de kraan schuilt bovendien het vergeten verhaal van een Britse gigant.
De historisch juiste plek zou zijn: aan de kade, recht tegenover het voormalige postkantoor. Helaas is het daar weer laten terugkeren van de Kamper kadekraan om allerlei redenen geen goed idee. Het drijvende vispaleis dat aanzienlijk meer plek inneemt dan ooit Reumers palingboot ligt daar voor de kade.
De replica van de kadekraan, het origineel werd in 1969 gesloopt zonder vergunning, zal dus minimaal enkele meters stroomafwaarts verschijnen. Ook daar speelt nog een probleem, zoals langs de hele kade: ‘spaghetti’ onder de grond: leidingwerk voor gas, data en elektriciteit. Het zijn hoofdbrekens maar het mag de pret niet drukken: de kraan zelf wordt een exacte kopie ‘en hij zal werken’, belooft voorzitter Berry Zandbergen van de Stichting Herbouw Kadekraan ‘Campen’.
Dat laatste kunnen ze in Middelburg niet zeggen. Het enig overgebleven origineel in Nederland van het type kadekraan dat straks weer in Kampen te zien zal zijn, staat daar, aan de Rotterdamsekaai. De Middelburgse kadekraan is van 1862 – zeven jaar eerder – en een officieel rijksmonument, maar er zit geen millimeter beweging meer in. ‘Ze hebben hem vastgezet. Dat gaan wij dus anders doen’, aldus Berry Zandbergen. Afgelopen voorjaar nam hij de voorzittershamer over van Jan Elhorst, een van de pleitbezorgers van het eerste uur voor terugkeer van de Kamper kadekraan.
Al bijna twaalf jaar wordt door een groep enthousiastelingen geijverd voor herbouw van deze icoon van de IJsselkade. Oudere generaties hebben er sterke (jeugd)herinneringen aan. Van de ene op de andere dag was de kraan weg, gesloopt in 1969, een jaar voordat die exact honderd jaar dienst zou hebben gedaan. Het Kamper Nieuwsblad van 25 januari dat jaar memoreerde dat met enige spijt, zo ontdekte Kees Schilder toen hij op verzoek van het eerste actiecomité onder leiding van Elhorst in 2009 de geschiedenis van de kraan onderzocht.
De Welle
Kampen had als één van de eerste steden in de Lage Landen een kadekraan op ‘de Welle’, zoals de IJsselkade vanouds werd genoemd. Sinds wanneer is niet helemaal bekend, maar vermoedelijk stonden al in de dertiende en veertiende eeuw houten kranen op de kade. Vervolgens een houten versie van omstreeks 1470 tot 1850. Deze is door de eeuwen heen veelvuldig met het Kamper rivierfront mee getekend en geschilderd. De stadsbrug, van 1441, en de kadekraan vormden gezamenlijk het epicentrum van waar de zee- en rivierhandel elkaar ontmoetten voor de stad met de langste rivierkade van de lage landen. Zowel Jacob van Deventer (1505-1575) in de zestiende als Joan Blaeu (1596-1673) in de zeventiende eeuw tekenden deze en andere kranen op de IJsselkade op hun beroemde stadsplattegronden van Kampen.
Van 1854 tot 1869 stond er opnieuw een houten kraan, met een stenen ombouw, die als kenmerk van de industriële vooruitgang werd opgevolgd door een gietijzeren versie in 1869. ‘Deze laatste versie bouwen we na’, zegt Berry Zandbergen. ‘Het is een symbool. Ik bedoel: een stad die de kogge op een voetstuk zet, moet ook een kadekraan terug willen bouwen omdat in de transportketen van zee naar land en terug de ene niet kan zonder de andere.’
Middelburg
Net toen het eerste comité zich in 2011 omvormde tot Stichting Herbouw Kadekraan ‘Campen’, wilde het toeval dat de Middelburgse kraan ter restauratie uit elkaar was gehaald. De Kamper stichting liet er alles fotograferen en in een CAD-programma verwerken, een driedimensionaal tekenprogramma op de computer dat bouwbedrijven, ingenieurs en ontwerpers gebruiken. Zo beschikt Kampen nu over natuurgetrouwe hedendaagse gegevens en 105 digitale tekeningen op basis waarvan de kraan op ieder moment herbouwd kan worden. Ook Zutphen wilde hun kraan herbouwen, maar daar kwamen ze vooralsnog niet verder dan een glasplaat over de funderingsresten in de kade heen.
De Kamper kadekraan lijkt in zichzelf een vrij eenvoudig object, maar er gaat een enorme, internationale geschiedenis van industrialisatie en vooruitgang tijdens de negentiende eeuw vanuit. Bijvoorbeeld het verhaal van de ontwerper van de kraan, de Schotse ingenieur Sir William Fairbairn (1789-1874). Niet bepaald een kleintje in zijn vak, zo leert ons de in 2017 gepubliceerde biografie van ‘een van de meest onderschatte Britse ingenieurs van de industrialisatie in de negentiende eeuw’, zoals zijn biograaf Richard Byrom hem noemt. Er staat een buste van de man in het wetenschaps- en industriemuseum van Manchester, in het stadhuis zelfs een beeld ten voeten uit. Het boek dat Byrom schreef over Fairbairn is een stoeptegel van 440 pagina’s. Het ontwerp van de Kamper kadekraan, althans van dat type, is een van de 180 illustraties die het boek haalde. Hoeveel exemplaren er nog in Engeland staan van Fairbairns kadekraan, is niet exact bekend, maar kustplaats Dover heeft er in ieder geval nog een, zo weten de Kamper initiatiefnemers.
Gietijzer
Fairbairns ontwerp voor de Kamper kadekraan is een voorbeeld van de toepassing van gietijzer als een van de populairste constructiematerialen tijdens de industriële revolutie die zich in de achttiende en negentiende eeuw vanuit Groot-Brittannië over Europa en de rest van de wereld verspreidde. Meer dan vijftig jaar, van 1820 tot aan zijn dood in 1874, ontwierp Fairbairn vanuit Manchester – een van de ‘hotspots’ van de Britse industrialisatie – in hoog tempo allerlei industriële toepassingen. Hij tekende ongeveer 500 stoomlocomotieven, meer dan duizend ijzeren spoorbruggen (waaronder de eerste in Engeland, in het spoor van Liverpool naar Manchester) en ontwierp diverse typen kranen. Tenslotte tekende hij vele vroege stoomschepen, waaronder de beroemde HMS Iron Duke (1870), het eerste grote ijzeren stoomschip van de Britse marine dat door het Suezkanaal (1869) voer.
Mastenmaker
Blok- en mastenmaker G.R. ten Dam klom op 26 november 1869 in de pen naar het Kamper gemeentebestuur. Wanneer ze van plan waren de defecte kraan aan de IJsselkade te herstellen? Ten Dam, gevestigd in het toenmalige pakhuis op de hoek van de Marktgang waarin nu appartementen zijn ondergebracht, miste de kraan voor zijn deur in de bedrijfsvoering. Ten Dam kreeg antwoord dat de kraan niet zou worden hersteld maar vervangen. Het stond voor 1870 op de gemeentebegroting, zo ontdekte ons aller Kees Schilder in zijn historisch onderzoek in 2009.
Wethouder Hendrik Tofield was voorzitter van de Commissie tot Voorbereiding der Publieke Werken, hij bezocht in december 1869 de directie van ijzergieterij ‘De Prins van Oranje’ in Den Haag. Er volgde een opdracht van Kampen aan het bedrijf om op de IJsselkade de situatie in kaart te brengen met het oog op het leveren van een gietijzeren kraan. ‘De Prins van Oranje’ bouwde in licentie het ontwerp van Fairbairn, dat ze in totaal drie keer toepasten in Nederland: in Middelburg, Zutphen en Kampen. Van deze drie is anno 2021 alleen die in Middelburg dus nog over.
De fundering werd besproken met de stadsarchitect en de directeur stadswaterwerken. Ze maakten een bestek op basis waarvan het funderingswerk openbaar zou worden aanbesteed aan de ijzergieterij in Den Haag. Een vermaarde onderneming die bestond van 1840 tot 1897 en in het topjaar 1868 maar liefst 575 mensen werk bood. Ze bouwden bruggen, molens, stoommachines, kranen, noem maar op. Op internet zijn lange lijsten te vinden van de objecten die ze in die halve eeuw maakten, waarvan een aantal nog steeds staat.
De fundering werd aanbesteed op 27 juni 1870. Op 4 augustus van dat jaar meldt ‘De Prins van Oranje’ dat de kraan voor levering gereed ligt in de Haagse fabriek. Deze werd verzonden op 19 augustus en het gemeentebestuur meldde de fabriek dat de kraan op 22 augustus in Kampen was aangekomen. Een week later verschenen de smeden om de bouw van de kraan af te maken op locatie. De begroting van de gemeente meldt 6000 gulden als de totale bouwsom.
Om hun pleidooi tot herbouw van de Kamper kadekraan kracht bij te zetten, bouwde een docent van de Pieter Zandt scholengemeenschap op verzoek van de stichting een schaalmodel ervan. Het model is de afgelopen jaren overal mee naartoe gesleept om de fantasie van toehoorders en potentiële sponsoren te kietelen. Zelfs tijdens zijn afscheidsrondje op de kade ontkwam vertrekkend burgemeester Bort Koelwijn op 11 september 2021 niet aan een laatste groet aan het schaalmodel. Het dopen van de replica op ware grootte moet hij overlaten aan zijn opvolger.
Stichting Herbouw Kadekraan ‘Campen’
De bouw van de Kamper kadekraan werd in 2017 nog begroot op ongeveer 180.000 euro, er wordt nu een nieuwe begroting opgesteld. De herbouw wordt vrijwel geheel met particulier geld gefinancierd, aangevuld met bijdragen uit enkele landelijke en regionale fondsen. Talloze bedrijven uit de regio Kampen dragen bij, financieel dan wel in ondersteuning bij de uitvoering. Het project wordt mede mogelijk gemaakt door het BPD Cultuurfonds, de Stichting Ondersteuningsfonds NISS, het Prins Bernhard Cultuurfonds Overijssel en Cultuurfonds Kampen.
